Louis van Gaal wordt door zijn critici vaak weggezet als een onmogelijke en zelfs narcistische man, die geobsedeerd is met zijn eigen succes en geen kritiek kan dulden. Maar hoewel Van Gaal natuurlijk zoals ieder mens zijn eigenaardigheden heeft, doet deze typering hem geen recht aan. Van Gaal staat wel bekend als soms moeilijk in de omgang, maar ook als bijzonder warm, sociaal en betrokken.

Ik ben geen groot expert op het gebied van voetbal, maar wel op het gebied van genderidentiteit en hoe die een rol speelt in de persoonlijkheid van mensen, en vanuit daar in de wijze waarop groepsdynamica tussen mensen plaatsvindt. Met andere woorden: hoe gaan mensen in zichzelf en in hun relaties met hun mannelijke en vrouwelijke kanten om? In dat opzicht verdient bondscoach Louis van Gaal een aparte vermelding.

We weten uit onderzoek dat elk mens in de kern androgyn is: elke man heeft ook vrouwelijke kanten, en elke vrouw heeft ook mannelijke kanten. Hoe meer een mens de beide kanten in de persoonlijkheid heeft geïntegreerd, hoe ruimer het bewustzijn van deze persoon.

Van Gaal ben ik de afgelopen jaren gaan herkennen als een man die hierin vergevorderd is, zeker in vergelijking met de hypermannelijke voetbalwereld waarin hij verkeert. Van Gaal heeft de typische nadruk in het voetbal op tactiek, analyse en fysieke kracht altijd al uitgebreid met speciale aandacht voor zaken als gevoeligheid, empathie en intuïtie.

Van Gaals aandacht voor vrouwelijke waarden komt tot uiting in zijn filosofie, die hij het Totale Mens Principe noemt. Voetbal is volgens Van Gaal meer dan een pass van A naar B. Wie zich goed voelt en in een fijne omgeving leeft en werkt, wie psychisch goed in zijn vel zit, heeft meer kans op een goede wedstrijd en zal een betere voetballer worden. Van Gaal wil zijn spelers daarom een gezonde en geborgen sociale omgeving bieden. “Een team is een soort gezin, alleen groter, met meer competitie, met eigenbelangen”, zei Van Gaal in 2020 tegen de Volkskrant.

Bij Van Gaal vertaalt zich dat onder andere in speciale aandacht voor het persoonlijke leven van de spelers. Hij verdiept zich daar uitgebreid in en toont interesse in partner, kinderen, familie en gezondheid. Hij onthoudt verjaardagen en mijlpalen en maakt verbinding op wat elke speler uniek maakt. Hij voelt aan als er wat speelt in hun persoonlijke leven en stelt zich dan empathisch, ondersteunend en betrokken op, waarbij hij zijn eigen oordelen naar de achtergrond plaatst.

Hij stelt bovendien altijd het groepsbelang voorop: voor voorkeursbehandelingen en grote ego’s is bij Van Gaal geen ruimte. De spelers in het team moeten het gevoel hebben dat iedereen wordt gemeten aan een aantal basale principes van gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid.

Dit is in mijn ogen de verklaring voor het ongekende succes dat Van Gaal als trainer heeft gehad. Door het mannelijke met het vrouwelijke te combineren en daartussen balans te zoeken, ontstaat in zijn teams de potentie om dezelfde oerkracht als onze prehistorische voorouders aan te boren.

De eerste mensen op aarde konden namelijk beter dan andere dieren om hen heen overleven, omdat zij door het mengen van vrouwelijke en mannelijke eigenschappen in hun leefgroepen bijzonder goed werden in samenwerking. Deze groepen waren matriarchaal: vrouwelijke waarden als empathie, wederkerigheid en intuïtie vormden de basis van al het sociale contact. Mannelijke waarden zoals de nadruk op het individu, competitie en controle konden alleen in deze context tot uiting komen.

Lees mijn stuk over de unieke rol van gender in de matriarchale verbanden van de androgyne oermens in De Correspondent (2021):
Wat we van jagers en verzamelaars over mannelijkheid en vrouwelijkheid kunnen leren

De oermens wist die balans tussen het mannelijke en het vrouwelijke als geen ander te vinden. Dat leidde tot unieke groepsculturen, waarin uitzonderlijk veel ruimte ontstond voor diversiteit en individuele verschillen, zonder dat dat ten koste ging van de saamhorigheid en het collectieve groepsgevoel. De matriarchale mens zorgde zo dat alle informatie in de groep optimaal tot uiting kwam en benut werd. Dat kwam bijvoorbeeld bij de jacht goed uit, waar de mens door complexe rolverdelingen in rennende groepen domineerde over de savanne.

In een groep die echt optimaal matriarchaal is ingericht, gebeurt er iets magisch: dan wordt het geheel meer dan de som der delen. Dan komt het collectief zelf tot leven, en staat elk individu als vanzelf in dienst van dit levende groepssysteem. Dan neemt intuïtieve communicatie het over van expliciete communicatie, wat de individuele groepsleden in staat stelt boven zichzelf uit te stijgen.

Van Gaal hanteert in zijn leiderschapsstijl ontegenzeggelijk een paar belangrijke matriarchale principes. Het is niet voor niets dat Van Gaal in de traditie staat van het beroemde Nederlandse totaalvoetbal. Deze traditie kenmerkt zich door het optimaal benutten van ruimte en het fluïde positioneren van spelers. Het totaalvoetbal drijft op continue en maximale variatie. Op die manier moet de tegenstander verrast worden met avontuurlijk en aanvallend voetbal.

De twee grondleggers van het Nederlandse totaalvoetbal, Rinus Michels en Ernst Happel, werden gedreven door de vraag hoe individuele spelers in steeds wisselende combinaties samen kunnen komen in een hecht team waarin het collectief voorop staat. Happel haalde voor zijn ideeën over collectieve manieren van druk zetten op de tegenstander zelfs allerlei inspiratie uit zijn bezoekjes aan het communistische regime van de toenmalige Sovjet-Unie.

Als bondscoach van het Nederlands elftal tijdens het WK 1974 en het WK 1978 hebben Michels en Happel geen goud kunnen pakken. De verloren finales tegen West-Duitsland en Argentinië hebben de basis gelegd voor het pijnlijke Nederlandse voetbaltrauma. Naast het EK van 1988 werd de beker geen enkele keer gewonnen, ondanks de legendarische Nederlandse voetbalreputatie.

Wellicht kan Van Gaal dit trauma eindelijk helen door Oranje voor het eerst naar het wereldkampioenschap te leiden. Michels en Happel zagen het belang van het collectief, maar beschikten uiteindelijk niet over de warme empathische kwaliteiten die nodig zijn om dat collectief ook op emotioneel vlak te smeden. Van Gaal zit zoals gezegd anders in elkaar.

Empathie is een belangrijke vrouwelijke waarde, en dat is een kwaliteit waar Van Gaal over beschikt. Is hij daarom degene die het laatste missende ingrediënt toe kan voegen aan het Nederlandse voetbalmodel? Om echt geloofwaardig vorm te geven aan het ideaal van een onbreekbaar en wendbaar collectief waar het totaalvoetbal om draait, moet het gevoelsaspect immers ook overtuigend een plek krijgen.

Op het gebied van de selectie van spelers, wissels en opstellingen kan ik Louis van Gaal niet goed beoordelen. Maar op het gebied van gender wel: we hebben met Van Gaals kijk op groepsdynamica een unieke bondscoach, die de belichaming is van de bijzondere Nederlandse voetbaltraditie. Een traditie die zijn succes te danken heeft aan het feit dat die de horizontale groepscultuur van onze prehistorische voorouders nabootst.

Het geheime wapen van Oranje is zonder twijfel de balans tussen het mannelijke en het vrouwelijke. Als die balans optimaal tot uiting komt, zien we een team waarin spelers individueel kunnen schitteren, maar dat zich uiteindelijk als één organisme over het veld beweegt. De potentie is er. Maar zal die ook verzilverd worden?

Onder leiding van Van Gaal kent Oranje nu een indrukwekkende reeks van 19 wedstrijden zonder nederlaag. Nu het toernooi begonnen is, krijgt de groepsdynamica pas echt de kans om op gang te komen. In de achtste finale zagen we tegen de VS af en toe weer de geest van het Nederlandse totaalvoetbal, zo merkte ook de BBC op.

Als Van Gaal meer van die magie weet los te krijgen, zou Nederland met de kerst zomaar de wereldbeker in huis kunnen hebben.