Ik krijg regelmatig de vraag hoe ik sta ten aanzien van complotbewegingen. Ik vind het ten eerste belangrijk om aan te geven dat complotbewegingen ongelofelijk divers zijn. Er is niet zoiets als “de complotdenker”. Het landschap is ongelofelijk complex en genuanceerd. Het gaat van de Zeitgeist Movement tot Qanon. Van Michael Ruppert tot David Icke. Van de New Age tot Alt Right. Dit zijn mensen en bewegingen die je gewoon niet met elkaar kunt vergelijken en op een grote hoop kunt gooien.
Daarom vind ik het zo storend dat complotdenkers steeds zo worden weggezet. Als wappie, antivaxx, extreemrechts, paranoia, psychotisch, etc. Het stigma op complotdenkers is gigantisch en de vooroordelen over hen zijn enorm. Dat vind ik oneerlijk naar hen, maar ik vind dat ook maatschappelijk gezien zorgelijk, want dan kunnen we niet zuiver naar de zaken kijken die complotdenkers aanstippen.
Er zijn zeker extremistische, sektarische en van de werkelijkheid losgezongen complotbewegingen waar ik me zorgen over maak. Qanon is het beste voorbeeld. Zie ook de ontluisterende docuserie “Q, Into The Storm”. Ik heb deze serie op het puntje van m’n stoel gekeken. Het is eigenlijk niet te geloven dat zoiets als Qanon überhaupt kan bestaan, zo totaal bizar. Deze beweging gaat richting extreemrechts terreur.
Maar het is onterecht om de complotbewegingen gelijk te stellen aan dit soort excessen. Heel veel complotdenkers zitten totaal niet in die hoek. De vele gematigde complotdenkers hebben over het algemeen een paar hele goeie en interessante eigenschappen. Ze zijn kritisch naar de macht, maken systemische analyses, doen gigantisch veel en indrukwekkend speurwerk waar zelfs de beste onderzoeksjournalisten nog van kunnen leren. Ze durven “out of the box” te denken, hebben vaak geen institutionele belangen die hen corrumperen, en ze hebben vaak bijzondere levensverhalen waardoor zij ook op bijzondere en verfrissende manieren naar de wereld kijken. We kunnen in mijn ogen in de eerste plaats vooral heel veel leren van complotbewegingen en complotdenkers.
De reden dat complotbewegingen geregeld uit de bocht vliegen en naast goeie ook merkwaardige of zelfs extremistische analyses maken, komt niet alleen door henzelf. Dat komt ook omdat we in het moderne Westen de kennisproductie heel ondemocratisch hebben ingericht. De universiteiten hebben het monopolie op de waarheid gekaapt en dit zijn erg ontoegankelijke instituten. Zij doen wel interessant onderzoek, maar ook op manieren die hun beperkingen hebben. Intussen is de wetenschap wel gaan bepalen wat waar is en wat niet in onze samenleving. En ja ik ben dol op wetenschap, maar wetenschappers hebben de waarheid niet in pacht. Dat heeft niemand.
Doordat wetenschap niet goed in de samenleving staat en onvoldoende optrekt met niet-wetenschappelijke kennispartners (lekenkennisnetwerken, burgerplatforms, bottom-up belangengroepen, etc.), zitten we in een situatie van enorme verkokering van kennis. Er liggen overal stukjes kennis verspreid in de samenleving (op universiteiten, maar ook veel daarbuiten) die allemaal interessant zijn, maar niet met elkaar in dialoog zijn. Omdat complotdenkers zo geïsoleerd staan en maar niet verbonden worden met mainstream instituten, is het risico groter dat zij uit de bocht vliegen, radicaliseren en verdwalen in tunnelvisie.
De reden dat complotbewegingen vaak (maar lang niet altijd) rechts zijn, komt niet alleen door hun eigen bias en blinde vlekken. Dat komt ook doordat de hele wereld heel rechts is geworden, omdat links al decennia terug is gaan heulen met het neoliberalisme en corrupt is geworden. Hele grote stukken van de linkse politiek zijn niet meer kritisch op de macht en komen niet meer op voor gewone mensen. Links heeft voor veel complotdenkers geen enkele aantrekkingskracht meer. En complotdenkers worden door links weggezet als ontspoorde idioten. Ze weten elkaar niet te vinden. En dat is jammer, want complotdenkers en echte linkse politiek hebben veel dingen gemeen: het kritisch kijken naar de elite en de macht, het streven naar een wereldrevolutie die een einde maakt aan geheimen en ego’s, het aankaarten van ongelijkheid en onrechtvaardigheid, het streven naar democratie en transparantie, etc.
Dan nu inhoudelijk. Ik kan niet zo goed bepalen wat waar is en wat niet van wat complotdenkers beweren. Het kaf moet van het koren gescheiden worden en dat is heel lastig. Maar dat zij naast onzin ook belangrijke en interessante dingen op het spoor zijn is voor mij wel duidelijk. Dat de 1% rijksten op aarde steeds gecoördineerder aan de touwtjes trekt is eigenlijk gewoon een feit. Dat er allerlei geheime plannen worden gesmeed buiten onze parlementen en andere instituten om, is zo klaar als een klontje voor mij. Dat er een soort Great Reset wordt voorgekookt lijkt toch echt gewoon waar. We stigmatiseren complotdenkers denk ik ook omdat het zo schokkend is waar zij op wijzen, en omdat het het makkelijkst is om weg te kijken. En dat vind ik heel kwalijk.
De reden dat ik vergelijkingen tussen het Coronabeleid met WO2 gerechtvaardigd en zelfs belangrijk vind, is voor een deel omdat we de push naar autoritaire politiek die we nu al twee jaar zien gebeuren in mijn ogen niet kunnen verklaren met slechts een ontspoord neoliberaal systeem. Er is sprake van een gevaarlijke wisselwerking: het neoliberale systeem trekt psychopaten en narcisten naar de top, en die psychopaten en narcisten trekken het systeem weer meer hun kant op.
De optie dat de Coronacrisis door machtige mensen gericht en bewust misbruikt wordt voor het doordrukken van autoritaire en totalitaire politiek, is gewoon iets wat we op tafel moeten leggen en waar we normaal met elkaar over moeten kunnen praten. Het nazisme was anti-liberaal en anti-Verlichting. Dat is de coronapolitiek niet. Maar ook liberale Verlichtingspolitiek kan fascistisch worden, en dat er vanuit die hoek autoritaire netwerken proberen op te staan met net zulke totalitaire ambities en net zulke zieke geesten als de nazis, dat is iets wat we helaas heel serieus moeten nemen.
Als je interesse hebt in meer “goeie” en betrouwbare informatie uit de complotwereld, dan zou ik Karen Hamaker-Zondag aanraden, waar je op YouTube goeie interviews mee kunt vinden (bijvoorbeeld haar interview bij de Trueman Show is interessant). Zij heeft echt goed research gedaan, enorm veel gelezen. Ze onderbouwt haar uitspraken goed. Ik kan een heel eind met haar meekomen. Wel ben ik kritischer op extreemrechts dan zij, en er zijn ongetwijfeld meer verschillen. Maar ik ben heel blij en dankbaar dat zij er is, en dat zij durft te spreken.
Wat er precies gaande is weet niemand. Dat complotdenkers vaak uit de bocht vliegen is duidelijk. Maar dat je de complotbewegingen niet met een grote zwieperd van tafel kunt vegen, is ook duidelijk. Het ligt genuanceerd, en dat vinden mensen tegenwoordig helaas lastig. Maar we zullen toch echt met elkaar in gesprek moeten blijven, óók met complotdenkers.